گرنگی باس و بابەتەکانی مەعریفە ناسی[ئپستمۆلۆژیک] لە فەلسەفەی نوێدا هێندە گرنگە وشیاوی لەسەر وەستانە. هەن کەسانێک پێیانوایە فەلسەفەی رۆژئاوا زۆرترین بەهاوشیاویی لە رەهەندی مەعریفەناسانەدایە، تا بوونناسانە[ئەنتۆلۆژیک] بە نموونە کانت دەخەنە بەرباس و شرۆڤە و لێرەشەوە هیگڵ کە پێیانوایە گاریگەری فرە و زۆرتری لە کانت لەم بوارە داگرتووە. کانت زۆرترین باس و بابەتی لەسەر بابەتی ماعریفە ناسانە خەمڵاندووەو لەسەر چەمکەکانی دواوە. ئەوەی لە مەعریفە ناسی کانت دا پێگەو شوێنێکی شیاوی هەیەو زۆرترین باسەکان لەئاقاری خۆیدا کۆدەکاتەوە. دوو چەمکی زەمان و شوێن، کات ودیار تەنانەت هەندێ پێیانوایە،کە بێ ئەم دوو چەمکە و گرنگیان دەزگای مەعریفی کانت بریتی دەبێت لە کۆیە داتای خاو کە خاوەنی هیچ چوارچێوە و دارشتبێک نییەو ئەو دەزگا فکریی و مەعریفیە وەک ئاپوورەیەکی نا ڕێکخراوی بێ فۆرم دەمێنێتەوە.
دوو چەمکی زەمان و شوێن لای کانت لەبەشی یەکەم و پێشەوەی دەرهەستە هەرە بەرزەکانن لای کانت ئەم دوو چەمکە دوو وێنەی زەینین کە هەستە هەرە بەرزەکان وەک دوو بەرگ لەفۆرمی فامکراوە هەستەکیەکاندا بە ئەزموون دەکەن. دیسانەوە لای کانت هەردوو چەمکی باسکراو دوو واتانین، بەڵکو دوو وێنەی زەینی شهودین. دیدەیی و بینراون. ئەگەر واتابن ناکرێت بریاری پێشوەخت و پەیڕەو بدرێت.
لای کانت زەمەن واتە وێنەی زەینی بەریانی پێداچوونەوەی ڕووداوە ناوخۆ و دەرەکییەکان. واتە زەمەن یانی مەرجی فامکردنی ویژدانی گشتی هەموو دیاردەکان یا رەوتی شتی ناو هەناویی ئەم رەوەندە چ ناوەکی چ دەرەکی. کەوابوو دەکرێت بڵێن؛ زەمەن و شوێن بەشێکن لە زەینی مرۆڤ کە بوونی دەرەکیان نییە. بە دوو روودا زەمەن و شوێن لای کانت دوو نموونەی موتڵەقن کە جیهانیان لە بەرگرتووە. هاوکات لەگەڵ ئەم ڕوانینە بوونە دەرەکییەکان بنەچەو ناوئاخنی مەعریفەناسی کانتن بە جۆرێکی ڕوون. زەمەن و شوێن لای کانت سەرباشقەن. لای هیگڵ لەڕاستیدا مەعریفەناسی لۆژیکی لێکدانەوەی بوونناسیە.
لەدەزگای مەعریفی کانت دا هێزە زەینیەکان بەشێوەیەکی سەرەکی لەسەر سێ ئاست چینە دەکرێن.
١-هەستە فرە بەرزەکان [حسیات استعلای]
٢-بەرزە شرۆڤەی شیاو [تحلیل استعلای]
٣- ئەقڵ دیالێکتیکی، ئاوەز [ دیا لیکتیک استعلای]
لای هایدگەریش زەمان و بوون دوو جوومگەی گرنگن. لە روانگەی هایدیگه‌رەوە مرۆڤ لە هەر قۆناغێکی زەماندا تێرامان و تێگەیشتنی تایبەت بەخۆی بۆ [بوون] هەبووە و پێناسەیەکی تایبەت بەو زەمەنەی بۆ کردووە. کەوابوو زەمەن ڕیشەو ڕەسەنایەتی بوونە و بوون دەرئەنجامی چلۆنایەتی زەمانە. لەو روانگەیەوە واتە روانگەی هایدیگه‌ر زەمان خاوەنی دوو تایبەتمەندی چەندایەتی و چلۆنایەتیە. ئەوە چلۆنایەتیەکە دەبێتە بنەمای فەلسەفەی مێژووە.
هایدیگه‌ر دەڵێ؛ کونج کۆڵی ئێمە لەمەڕ بابەتی مانای زەمەن و بوون هەرکات بەروونی و رەوایی بڕوانین و لێکدانەوەمان راستبوو بێت دەبێ هێندە هێزو توانایی ئەوەمان پێبدات ،کە پیشانی بدەین بابەتی چەق و بوونناسی لەدیاردەناسیدا ڕیشەی لەزەماندایە. بەم پێیە پرۆژەی گشتی بوونی زەمانی بریتیە لە هەوڵێک بۆ شرۆڤەی دیاردە ناسانەی زەمان وەک ناونیشانی باڵاترین ئاست و ئاسۆی ڕامان بۆ پرس لە بوون، لەوێشەوە دۆزینەوەی ڕێگاو میکانیزمی نوێ بەرەو بنەمای هەموو کردەو کاروبارەکان.
بابا نجوم لەیارانی بەهلوولی مادیی لەمەڕ زەمانی بێ کەنار و هەتا هەتایی و بێ کۆتایی دەڵێ؛
زەروان بیانی، زەروان بیانی
چە دەورەی پێشین زەروان بیانی
ئاهری و ورمز یاران دیانی
کاڵای خاسی یار ئەو دەم شیانی
ئەگەر لە روانگە و تێگەی زەروانیەوە سەرنجی ئەم دەقە بدەین بە جۆرێک رەوایەتی زەروان یا خوای زەمەن یا لیزگی هەناویی بوونمان وەک ویژدانی گشتی بۆ رەوایەت دەکات. لە هەمان کاتدا بابا نجوم دەڵێ من زەروان بووم واتە بوونێکی نەبراوە بێ کۆتای بووم یا هەم. بەڕوونی ئاماژە دەکات کە هاوکات ئافرێنەری رووناکی و تاریکییە. لەراستیدا ئەوە لیزگ و رووناکییە کە مانا بەزەمەن دەبەخشێ وەک ویژدانی گشتی کۆیبوون یا دەرفەتێک بۆ بوونناسی دەڕەخسێنێ.
[جە دەورەی پێشین زەروان بیانی] واتە زەمانی پێش فامکردن و ناسین یا پێش بوون و بوونناسی وە هەروەها زەروانی ئافرێنەر. زەروان خۆی هۆشیاری بەسەر خۆیدا نییە بۆچی؟ بۆ ئەوەی بوونێک نییە کە لەبەرامبەریدا ئەم بەرجەستە بێتەوە بۆیە تا بوون دەرسکێ ئەم دۆخە وایە ئەوەتا دەڵێ:
[ئاهری و ورمز یاران دیانی] لەکاتێکا ئاماژەیە بۆ زەروانیزم و خەلقی ئەهریمەن[ ئاهری] هاوکات[ ورمز] واتە ئەهورامەزدا یا ورمز و مەزدا، کە یەکێ نوێنەری تاریکی و یەکێ ڕۆشنایی و بە پێی زەروانیزمیش چەند هەزار ساڵ ئەهورا لە تەریکدا دەژی و بوونی بەرجەستە نییە تا دەستی بەلیزگ و ڕۆشنایی دەکات و ساتی بێ بڕانەوەدا دەدره‌وشێتەوە و بوون فام دەکرێت. دەڵێ: ئەو کات ئەهریمەن و ئەهورا هەردوو وەک دوو یاری من خوای زەمەنی بێ کۆتایی دەرکەوتن. یا خەلقم کردن، دیسان گێڕانەوەیەکی زەروانییە گێرانەوەیە کە هەم مەعریفە تیادا بەرجەستیەو هەم بوون یا[ئاپستمۆ و ئەنتۆلۆژیا] نیو بەیتی دوایی زۆر بەروونی دەریدەخات کە پاش ئەم پرۆسەیە،کە بوون بەرجەستە دەبێتەوە. واتە کاتێ مەعریفە پەیدا دەبێت بوون بیچم دەگرێ. دەتوانێ بە پێچەوانەشەوە شرۆڤەبکرێ واتە بوون سەرچاوەی مەعریفەیە.
[کاڵای خاسی یار ئەو دەم شیانی] واتە کاڵای تایبەتی یار [ یار ] لێرە واتە خوای زەمەنی نەبڕاوە. ئەوسا بەهاو گرنگیی و نرخی خۆی پێدرا کە زانرا یا دەرکەوت .لە هەناوی بووندا شتێک هەیە لای هایدیگه‌ر مانا بە هەموو کەوشەن و ناو هەناوی دەبەخشێ بەناو [دازاین] زەروانی و زەروانەکەی بابا نجوم،کە لای شاخۆشین بە جۆرێکیتر و لە فۆرمێکی دیکەدا یەکجار ڕوونتر بەرجەستە دەبێتەوە لە گەڵ ئەو [دازاین] شان لەیەک دەسوون. ئەو بە کۆیە ڕۆنان و شرۆڤەوە ئەم هێشتا لە فۆرمی چوارینەو دوو بەیتی دا.
سەرچاوە
١_ پدیدارشناسی روح بر حسب نظر هگل نوشته ژان هیپولیت, مترجم کریم مجتهدی, انتشارات علمی فرهنگی
سال چاپ١٣٨٠
٢_ اشتفان کورنر، فلسفه کانت، ترجمه عزت الله فولادوند، تهران، خوارزمی، 1367
٣_هستی و زمان مارتین هایدگر، ترجمە سیاوش جمادی
تهران نشر ققنوس ١٣٨٦
٤_ایین زروانی ، ترجمە و پژوهش هاشم رضی، انتشارات بهجت
تهران ١٣٩٢
٥_ بابا نجوم سەرئەنجام
٦_ ڕامانەکانی تر
