راپەڕینە بەشکۆکەی باشوری کوردستان لە سەرەتای ساڵانی ٩٠ دا مێژووییەکی بێ وێنەی لە ناوچە خوڵقاند کە بە هۆی گرینگی وتوانا و وزه‌ییەی هەیبوو مێژووی ناوچەی شڵەقاند و بوو بە خاڵی وەرچەرخانی کۆتایی سەدەی ٢٠ بەرەو ٢١ زایینی. راپەڕینی گەلی کورد دژی ستەم وچەوساندنەوەی بەعس وئەو مکانیزمە تاریک گەلەی وا سەپاندبووی و پەیڕەوی دەکرد؛ مرۆڤی بە زاڵە هاتووی کورد بە لێشاو هاتنە مەیدانەوە کە بناخەکانی بەعسیزم کۆتایی پێ بهێنێت ودونیایەکی کوردی بنیات بنێت. رەنگە لە ئەم فەزایە دا حزب وپارتە کوردییەکان ئەو میکانیزم گەلە و ئەو ئامادەییان تێدا نەبووبێت وڵامدەری هەستی ونەستی قوڵ وئازادیخوازی گەلی کورد بدەنەوە، کاری تۆکمەتری لەسەر بکەن کە پێش بە بەشێک لە تەنگ وچەڵەمەکان بگرێت. بە واتایەکی دیکە هەنگاو هەڵهێنانێک بۆ پێشەوەو چەند هەنگاو بۆ پاشەوە بەشێکی جودا نەکراوەیە لە دیاردەکانی دیاری راپەڕینی نوێی کوردی لە مێژووی هاوچەرخی جیهان و کورد دا. بە ئەم جۆرە ئازادی وئازادیخوازی پرسی هەرە گرینگ بووەو هەیە، لێرەدا هەوڵ دەدەین باسی ئەم دیوو وئەو دیووی کوردەواری بکەین وکەڵک لە دەستەواژەی ئەم دیوو بگرین و پشانی بدەین کە چلۆن ئەم دیوو ئەو دیووی وڵاتی کوردەواری چلۆن ئەو هێزە رابەڕییە گرینگەی پەروەردە کردووە لە سەردەمی کۆماری کوردستانەوە لە مەهاباد، قەد رەوت و بزوتنەوەی خەبات بۆ ئازادیمان رانەوەستاوە، ئەمە لە کاتێکدایە کورد لە ئەو دەمەوە رووبەرووی سەدان و بگرە هەزاران تەنگ وچەڵەمەی جۆر بە جۆر بۆتەوە بەڵام مەشخەڵانی ئازادی هەر بە گڕ بووە. رەنگە ئەمە داوا و دەستپێکێک بێت بۆ ئەوەی گەنجان و پۆلتیڤانەکانی کورد وا لێ بکات خۆیان لە ناساخییە سەپاوەکانی سیاسەتی دەرەکی دەرباز بکەن وبگەڕێنەوە سەر خاڵی خۆ ناسین و باوەڕ بە خۆ بوون ونەشڵەژان. بە واتایەکی دیکە، دیدەکان بە هێمنی وجوانی راستییەکان بتوانن ببینن و دونیا وەها کە هەیە بخوێنرێتەوە نەک وەها کە دەسەپێندرێت وچاوترسێن کردنی هەمەلایەنە کە پوچەڵی لێ بکەوێتە. .
کورتە مێژوویەکی سیاسی کۆمەڵایەتی ئەم دیوو وئەودیووی وڵات لە سەدەی ١٨ بۆ ٢٠ زایینی:
کوردەواری هەردووبەش لە پێوەندییەکی کەلتووری، کۆمەڵایەتی و سیاسیدان و جۆرە جوڵە وهاوکاری ورەقابەتەکانیشیان هەڵگری مەعریفەی به‌ڕێوەبەرایەتییە باوەکانی سەردەم گەلیترن. ئەمە بە روونی گوزارشت لە هەبوونی کەلتوورێکی به‌ڕێوەبەرایەتی و دامەزراوەی کورد دەکات کە بە پێ زەمەن ونیازەکان توانیویەتی پارێزەری کۆمەڵێک داخواز بێت بە هەبوونی ئەریستۆکراسی کوردەوە، توێژی باڵا دەست دژە گەلی نەبوون بە پێچەوانەی خوێندنەوەی سەقەتی بیری مارکسیزمی، بەرپرسانی ئیمارەتەکان بە کۆمەڵێک کۆدی مرۆڤی وئەخلاقییەوە نەوەکانیان باردەهێنا وهەر کامەیان بە هۆی پێگەی رێزی کۆمەڵگا و وجێگای خۆیانەوە دەبوونە بەرپرس. هەر بۆیە خەڵکانی ئەم دیوو وئەو دیوو لە پێوندی خزمایەتییەکانیاندا بەردەوامن وئیمارەتەکانیش لە هاوکاری وخۆدەرخستنە جۆر بە جۆرە کەلتووری و سیاسییەکان دەبنە هۆکاری گەشبوونەوە و بەردەوامی داهێنان لە ناو کورد دا. کەسایەتییە گرینگەکانی فەلسەفی ومێژوویی و وێژەیی ئەو دەم بەڵگەن بۆ ئەم راستییە حاشا هەڵنەگره‌ن. .
خەڵکی هەر دوولا وەک ئەم دیوو وئەو دیوو دەمێنێتەوە تەنانەت سەرەڕای بنیاتنانی دەوڵەتانی دەستکردی عێراق کە بۆ ئەڤینداری فەیسه‌ڵ و وڵاتی بریتانیا ئاوەدان کرایەوە و بنیاتنانی وڵاتی عەجەم سالاری کە لە راستیدا بۆ دڵی روسیای تزاری بنیات نرا، بۆ قایم وقۆڵکردنی ئێرانی نۆژەن و دروستکردنی نەوەی ئاریایی – ئاری تەنانەت بە میکانیزم گەلی سیستماتیکی وڵاتانی زلهێزی ئەو سەردەمە بە بەڵێن بۆ پارە و مەقامی جۆربەجۆر بەشێک لە ئەریستۆکراسی کوردییان لە گەڵ خۆیان هاودەنگ کرد، بنەماڵە پلەبەرزەکانی لۆرستان و کرماشان، کەلهوڕی وبەختیارییەکان کە باوکی سورەیا بەختیاری لە ئەوانە نموونەی بەرچاوی ئەم تێکەڵکردن وسڕینەوە بە بەرنامەگەلە بوون، لە ئەو دەمەوە هەتا ئەورۆشمان. ساختوومانی ئایدۆلۆژیکی . ئێلتی نێو دەسەڵاتی فارسی راهاتووە بە پەروەردەی دەزگای ساواک، رژێمی شاهەنشاهی کە خۆیان بە پاڵەیی دەناسێنن کەس نین بێجگە لە خزمان ونزیکەکانی روسیای تزاری وهەرهەمان رەزا شای بە ناو گەورە ومیرپەنجی چەقۆ کێش دایکی نێر دراوی تزارییەکان بوو وهۆکاری بە ئەفەسەربوونی جەنابیان دواتر لە سوپای قەزاقەکەکان دا. یەک لە هۆکارەکانی ناسینی سەرکووتی بزوتنەوەی جەنگەڵییەکان بوو لە شیمالی ئێران ومیرزا بچوکەلەخان وپاشان سەرکووتی کۆماری کوردستان لە مەهاباد.
سیاسەتەکانی دەوڵەتی مۆدێرنی ئێران کە ناوەکەشی لە وتەکانی سەر تاقەوسانەوە دێت و دەستەواژەی وەها مێژووی دەگوازرێتەوە بۆ تاران وقەبارە و شکڵی نۆژەن پەیدا دەکات وەک چۆن باوە لە مێژووی چێکراو دا بکرێتەوە ئەمراز دژی وجوودی و مانی وجوودی گەلەکەمان. سەرتاپای سەدەی بیست فەزای لە بار بۆ قۆرخکردنی بەها گرینگە مرۆڤی و فەلسەفییەکان و چەوساندنەوەی سیستماتیکی ناوچە توانی داگیرکەرانی به‌ڕێوەبەری تاران لە بەشێک لە گەلی کورد بکاتە ئیمپراتۆر و زه‌بەلاحی ئەوان وەک تاریکییەکی زیرەک وبەردەوام بە دوای کەسایەتی وئەندامانی داهێنەری گەلی ئێمەوە بێت.
دەزگاکانی راگەیاندن لە هەرێمی کوردستان شایانی ئەوەن ریفۆرم بکرێن وهەڵگری رێگە وشوێنی کوردی بن وپێش بە بێ رێزی بە ئێمەی کوردی ئەو دیوو ( کوردی خۆرهەڵات) بگرن چونکە وەک دەبێت دەگمەن زاناکانی ئەو بەشە دەبێت بزانن چارەنووسمان بە هۆی کۆمەڵێک فاکتەری کەلتووری، سیاسی و ئابووری وەها پێکەوە گرێدراوە کە کەسمان ناتوانین نکۆڵی لە ئەم دیوو وئەو دیووی وڵات بکەین.
تارانییەکان بە هۆی پارەی نەوت و وزەوە کە پڕانی لە ئەو شارە خەرج دەکرا هەموو میکانیزمە زانستی وکەلتوورییەکانی دونیای مۆدێرنیان دەناسی وهەوڵیان ئەمەبوو بەردەوام بیری ئێرانیەت بە هێز بکەن. بە زمانەوە گرتنی داهێنەرە کوردەکان لە سەر دەستەواژەی همەای ما ایرانی هستیم وشتی وکانالیزەکردنی تواناکانیان کە لە درختی کوردبوون ببڕن و بە رۆحی ئێرانیەتی بسپێرن بابەتی سەرەکی سیاسەتی نێوخۆیی ئەو وڵاتە و بەشێکی جودا نەکراوەی سیاسەتی دەرەوەی ئێرانیشە لە ناوچە. هەر بۆیە بە هەمان میکانیزم گەل کەس وکەسانێک ومیدیا گەلێک دەدۆزنەوە لە ئەم دیووی کوردەواری ئازاد بۆ ئەوەی بێ ئەوەی خۆیان تێ هەڵقورتاندبێت پرسی کورد لە ئەو دیووی وڵات لە خەم بخەسێنن ودای ببڕن. کوردی ئەم دیوو و ئەودیوو باش دەزانن گرینگترین بەشەکانی کوردەوارین لە ناوچە بە هۆی حەشیمەتی گەنج، زیرەک و چاوکراوەیان کە زاراوە جۆر بە جۆرە کوردییەکان دەزانن ولە کۆڵنەدانی رۆژانەن و، ئیدە و بیرە جوانەکانی بە ناوچە وجیهان بناسێنن. ژمارەی زانایانی کوردی ئەو دیوو لە ناوچە وجیهان لە ئاستێکی بەرچاو دایە و جۆرێکە ئیتر رەنگی نائومێدی ناگرێت وسەر دانانوێنێت بۆ ئەوانەی هەوڵی سڕینەوە وپاکتاوی کەلتووری ومرۆڤی وسیاسی دەدەن.
خەباتی پڕشنگداری گەلی کورد لە خۆرهەڵاتی کوردستان وکەسایەتییە خۆنەویستەکانی میراتێکی وەهایان جێهێشتووە تەنیا بۆ ئیلهام و کرنۆش دەبێت، نەک بۆ ئەوەی کەس وکەسانێک لاوازی بکەن یان بێ دەنگی بکەن بە هۆی سانسۆڕەوە. خەڵکی بەشەڕەف وپڕ میهری ئەم دیوو دەبێت یارمەتی دەری ئەم بیر گەلە بن کە بکرێت کە توانای تەنیا جوڵەی خاسەیان هەیە، داهێنان و راگرتنی ساختومانی وجوودی گەلەکەمانن لە ناوچە و جیهان وپێویستی بە هەریەک لە ئێمە هەیە. هەر بۆیە چلۆن ناکرێت بە باڵندەکان بێژین مەفڕن، ئاوەهاش ناکرێت بە کورد بگوترێت ئازادیخواز مەبە وهەوڵی بۆ مەدە، کورد وئازادی وژیان دووانەیەکن هەڵگری مەعریفەت ومەعنەویاتێک کە لە ناخی مێژووە دێت، بەکار وهەوڵی بەردەوام لاشعوری هزری کوردی بەهێز بکرێت وەک هۆشیاری رۆژانە وئیتر کاری سووک وپوچ نەکات، بە واتایەکی دیکە هەتا دەکرێت پێش بە هەڵە و پەڵە ونەزانین وبرینەکان بگرین وتوانامان هەبێت بیانخوێنیتەوە و چاریان بکەین. هەر لە درێژەی ئەمەدا دەزگاکانی راگەیاندن لە هەرێمی کوردستان شایانی ئەوەن ریفۆرم بکرێن وهەڵگری رێگە وشوێنی کوردی بن وپێش بە بێ رێزی بە ئێمەی کوردی ئەو دیوو ( کوردی خۆرهەڵات) بگرن چونکە وەک دەبێت دەگمەن زاناکانی ئەو بەشە دەبێت بزانن چارەنووسمان بە هۆی کۆمەڵێک فاکتەری کەلتووری، سیاسی و ئابووری وەها پێکەوە گرێدراوە کە کەسمان ناتوانین نکۆڵی لە ئەم دیوو وئەو دیووی وڵات بکەین.
پرۆفیسۆرد.هیڤا پەناهی، هه‌ڵگری بڕوانامه‌ی دکتۆرای زانستی سیاسی و کۆمەڵایەتییە لە زانکۆی پانتێیۆن، پسپۆڕی کۆمەڵناسی گشتی، کۆمەڵناسی سیاسی گەلانی ئاسیای بچووک بە شێوازی بەراوەردکاری.د. پەناهی کارەکانی کراون بە سەرچاوە بۆ خوێندن لە زانکۆی کۆلۆمبیا لە نیویۆرک لە بەشی وێژەی کلاسیک دا ولە ژورنالەکانی نیویورک رڤییڤبووک نووسینی چاپکراوە. لە هەر سێ شاری گرینگی جیهان واتە ئەسینا، پاریس ونیویورک ژیاوە، بەرهەمی هەیە بە زمانی کوردی، یونانی، ئینگلیزی ولە ئەم دوایانەش بە زمانی سەرەکی هیندستان شیعرەکانی وەرگێڕدراون و بڵاوکراونەتەوە..
